Tên di sản : Đền Cầm Bá Thước và Bà Chúa Thượng Ngàn

Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa

Loại di sản : Danh lam thắng cảnh

Sô quyết định : 4733/QĐ-UBND

Giới thiệu

Về cảnh quan thiên nhiên:

Đền thờ Cầm Bá Thước và Bà Chúa Thượng Ngàn tọa lạc trên một khu đất cao ráo dưới chân núi Róc – nơi hợp lưu giữa hai con sông Chu và sông Đặt. Đây cũng là vùng đất có nhiều cảnh quan thiên nhiên tươi đẹp, phía tây có Hồ Cửa Đặt và khu bảo tồn thiên nhiên Xuân Liên với nhiều ngọn núi cao trên 1.000m như: Pù Rinh, Pù Gió, Pù Ta Leo quanh năm sương mù bao phủ và lạnh giá, rất hấp dẫn đối với giới du lịch mạo hiểm, những người ham muốn chinh phục và khám phá thiên nhiên.

Hồ Cửa Đặt là bức tranh phong cảnh thiên nhiên sơn thủy hữu tình, núi rừng trùng điệp bốn mùa mây mù che phủ.

Dọc qua lòng hồ, phía trước là khu bảo tồn thiên nhiên Xuân Liên. Khu bảo tồn này được ví như Amazon của Việt Nam bởi giá trị đa dạng sinh học cao, đặc trưng cho hai vùng sinh thái Tây Bắc và Bắc Trung Bộ, nơi có nhiều loài thực vật có tên trong sách đỏ Việt Nam và thế giới, là môi trường sinh cảnh lý tưởng cho các loài động vật cư trú và phát triển. Mới đây, tại Khu Bảo tồn thiên nhiên Xuân Liên đã tổ chức lễ đón nhận cây di sản Việt Nam cho 2 cây Pơ mu và Sa mu dầu trên nghìn năm tuổi. Điều này góp phần rất lớn trong việc giữ gìn và phát triển du lịch sinh thái nơi đây.

Ngoài ra quanh đây có nhiều địa danh gắn liền với nhiều huyền thoại, với những câu chuyện kể của nhân dân trong vùng về người anh hùng Lê Lợi, Lê Lai.

Về quy mô cấu trúc:

Đền thờ Cầm Bá Thước và Bà Chúa Thượng Ngàn được xây dựng quay mặt về hướng Đông - Bắc. Phía trước có dòng sông Đặt chảy vòng từ phải qua trái và hợp lưu với sông Chu cách đền thờ khoảng 200m. Từ ngoài vào trong di tích gồm có các công trình sau: Cổng nghinh môn, Sân, Đền thờ Cầm Bá Thước và Đền Bà Chúa Thượng Ngàn.

Cổng nghinh môn: Được làm theo kiểu cổng tam quan bốn mái. Đỡ phần mái là 4 cột vuông và 2 cột trụ tròn. Kích thước hai cột vuông lớn ở giữa cao 9,4m, rộng 0,8m x 0,8m; trên đầu cột đắp hình 4 con chim phượng. Hai cột nhỏ có kích thước cao 6,2m, rộng 0,65m x 0,65m; trên đầu cột đắp hai con lân chầu. Liên kết giữa hai cột nanh lớn và cột nanh nhỏ là mái được làm bằng bê tông giả gỗ dán ngói vẩy.

Qua cổng Nghinh môn đến sân của di tích.

Sân gồm có hai cấp.

Sân hạ: tiếp giáp với cổng Nghinh môn, diện tích 110m2. Từ sân hạ lên sân thượng bằng các bậc tam cấp có độ cao 8,5m.

Sân thượng: kéo dài từ phía nam lên phía bắc theo chiều ngang của toàn bộ khu di tích. Diện tích khoảng 1300m2.

Đền Cầm Bá Thước: nằm phía nam của khu di tích, quay mặt về hướng Đông. Đền được xây theo kiểu cấu trúc hình chữ Đinh gồm Tiền đường và Hậu cung hai tầng 8 mái bằng bê tông giả gỗ.

Tiền đường: gồm 3 gian hai dĩ. Kích thước dài 13m, rộng 8,6m. Bờ nóc đắp hình lưỡng long chầu nhật, hai đầu con kìm đắp hình đầu rồng cách điệu, các đầu bờ guột đắp hình con lân, các đầu đao uốn cong, phía trên trang trí gắn hình long chầu. Phần cổ diêm phía trước, tiếp giáp giữa mái trên và mái dưới được chia thành ba ô theo bước gian, các ô này được làm thành ô thoáng bằng các song con tiện gỗ; riêng ở giữa được chia đều thành hai phần, ở giữa đắp ô thoáng hình chữ “Thọ”. Các vì được làm bằng bê tông theo kiểu chồng rường, kẻ chuyền đơn giản nhưng vững chắc. Các dầm liên kết 3 gian giữa và hai dĩ theo kiểu kèo suốt. Mái đổ bê tông dán ngói vẩy bên trên, nền lát gạch bát màu đỏ. Từ sân lên hiên nhà bằng 5 bậc tam cấp, hai bên có lan can đục bằng đá hình đầu rồng cách điệu.

Hiên nhà rộng 2,5m dài 9,3m; phía trước có 4 cột hiên tròn đỡ dầm mái; đường kính 0,28m, cao 3,05m. Hai bên dĩ đắp phù điêu hai pho tượng Hộ Pháp quay mặt theo hướng của di tích, có voi đá, ngựa đá đứng chầu. Tiền đường gồm 3 cửa có kích thước bằng nhau, cao 2,5m, rộng 2m. Mỗi cửa được làm 5 cánh bằng gỗ theo kiểu “Thượng song hạ bản”.

Hậu cung: nối liền với Tiền đường ở gian giữa, kích thước dài 8,6m, rộng 5,4m. Hai bên có hai cửa thông với Tiền đường được làm bằng gỗ theo kiểu “Thượng song, hạ bản”; kích thước rộng 0,8m, cao 2,3m. Vì và mái cũng được làm giống nhà Tiền đường bằng bê tông giả gỗ, dán ngói vẩy.

Đền Bà Chúa Thượng Ngàn: nằm phía bắc của khu di tích gồm 3 cung được xây theo cấu trúc “Tiền Nhất, Hậu Đinh”. Các công trình đều được làm bằng bê tông theo kiểu hình thức kiến trúc, trang trí và kết cấu giống như Đền thờ Cầm Bá Thước. Từ trong ra ngoài gồm có Cung Đệ Nhất, Cung Đệ Nhị và Cung Đệ Tam.

Cung Đệ Nhất, Đệ Nhị: xây về phía sau theo kiểu hình chữ Đinh (J) gồm Cung Đệ Nhất phía trước và Cung Đệ Nhị phía sau. Toàn bộ kích thước, kiểu dáng, kết cấu và hoa văn trang trí của cả hai cung này giống với Tiền đường và Hậu cung của Đền thờ Cầm Bá Thước. Riêng phần hiên nhà, ở hai bên dĩ có xây thêm tường bít đốc; hai tượng Hộ Pháp được đắp ở hai bên tường hồi.

Cung Đệ Tam: là một ngôi nhà theo kiểu chữ Nhất (-) cách cung Đệ Nhất và Đệ Nhị một khoảng sân rộng 7m. Cũng như Tiền đường của Đền thờ Cầm Bá Thước và cung Đệ Nhị về kiểu dáng, hoa văn trang trí và kết cấu kiến trúc, riêng phần dĩ của Tiền đường được xây tường bất độc và tường phía trước hiên. Hai tượng Hộ pháp được đắp ở hai tường hồi, có voi đá, ngựa đá chầu.

Ngoài các công trình Đền thờ Cầm Bá Thước và Đền thờ Bà Chúa Thượng Ngàn tại di tích còn xây dựng một Lầu Chuông hình lục giác ở giữa trung tâm.

Lầu chuông: được xây thẳng theo trục từ công nghinh môn lên sân thượng. Phía Bắc giáp các cung thờ Mẫu, phía Nam giáp Đền thờ Cầm Bá Thước.

Lầu chuông có cấu trúc hình lục giác gồm 2 tầng mái và 3 lối lên xuống bằng các bậc tam cấp. Lan can bao quanh của Lầu Chuông mỗi cạnh dài 4,3m, cao 0,8m. 6 mặt của Lầu Chuông đư��c xây tường bằng gạch, có cửa cuốn vòm ở giữa rộng 1,8m, cao 2,3m. Mái đổ bê tông, dán ngói vẩy, mái trên được thu nhỏ hơn so với mái dưới. Trên cùng của Lầu Chuông được đắp 3 tầng hoa sen thu nhỏ dần về phía trên. Ở giữa Lầu treo một quả chuông đồng lớn có kích thước cao 2,1m, đường kính 1,74m.

Về hệ thống thờ tự:

Đền thờ Cầm Bá Thước: Tại gian giữa Nhà Tiền đường là Ban thờ Quan Giám Sát gồm 2 bệ thờ được xây bằng gạch, xi măng. Bệ trên cùng có kích thước cao 2m, rộng 0,8m, dài 3m; trên bệ thờ đặt tượng Quan Giám Sát, tư thế ngồi trên ngai bằng gỗ. Bệ phía dưới cao 1m, rộng 1,2m dài 3m; đặt lư hương và bát hương thờ bằng đồng.

Hai bên của ban thờ đặt một đội ngựa và một bộ bát bửu bằng gỗ. Hai bên dĩ của Tiền đường đặt hai ban thờ đăng đối nhau.

Ở dĩ bên tả là ban thờ Đức Trần triều (Trần Hưng Đạo) gồm 2 bệ thờ. Bệ trên cao 1,8m, rộng 0,8m, dài 1,5m; đặt tượng Trần Hưng Đạo. Bệ dưới có kích thước cao 1m, rộng 1,1m, dài 1,5m đặt một bát hương bằng đồng. Ở dĩ bên hữu là ban thờ Cô Bé Thoải gồm 2 bệ thờ có kích thước như ban thờ Đức Trần Triều. Bệ trên đặt tượng Cô Bé Thoải, bệ dưới đặt một bát hương đồng.

Hậu cung là nơi thờ chính bao gồm 2 bệ thờ ở gian giữa. Bệ trên cao 2m, rộng 0,8m, dài 2,3m, đặt tượng Cầm Bá Thước. Bệ dưới cao 1,1m, rộng 2m, dài 2,3m, đặt một đối tượng Phỗng, lư hương, bát hương, cung, súng thờ... Hai bên ban thờ đặt bộ chấp kích, chiêng đồng và một số đồ cung tiến như lộc bình, lu đựng nước...

Đền thờ Bà Chúa Thượng Ngàn:

Cung Đệ Nhất: Ở gian giữa là ban thờ Mẫu Thượng Ngàn và Tứ Phủ Chầu Bà. Gồm 3 bệ thờ. Bệ thứ nhất từ trên xuống cao 1,3m, rộng 0,6m, dài 1,8m; đặt tượng Bà Chúa Thượng Ngàn. Bệ thứ hai có kích thước cao 1,1m, rộng 0,6m, dài 1,8m; đặt tượng Tứ Phủ Chầu Bà. Bệ thứ ba cao 1m, rộng 0,9m dài 1,8m đặt lư hương, bát hương và cây đèn bằng đồng.

Ở gian bên hữu là ban thờ Cô Chín Thoải. Gồm hai bệ thờ. bệ trên cao 1,8m, rộng 0,8m, dài 1,5m; đặt tượng Cô Chín Thoải. Bệ dưới có kích thước cao 1m, rộng 1,1m, dài 1,5m đặt một bát hương bằng đồng.

Cung Đệ Tam: Ở gian giữa có một ban thờ Ngũ Vị Tôn Ông gồm 3 bệ thờ. Bệ trên cùng cao 1,4m, rộng 0,8m, dài 2,2m, đặt tượng Ngũ Vị Tôn Ông. Bệ thứ hai cao 1,2m, rộng 0,4m, dài 2,2m; đặt một bát hương và đối tượng hầu. Bệ dưới cùng cao 1m, rộng 0,8m dài 2,2m; đặt lư hương, bát hương, Hai bên ban thờ đặt bộ bát bửu, và một số đồ cung tiến như lộc bình, lu đựng nước…

Ở gian bên hữu là ban thờ Chúa Đông Sơn Trang gồm một bệ thờ có kích thước cao 1,1m, rộng 1,8m, dài 1,5m; đặt tượng Chúa Đông Sơn Trang ở trên cùng, phía dưới là tượng 12 cô sơn trang. Bên ngoài trang trí thành động giả và đặt lư hương, bát hương bằng đồng.

Ở gian bên tả là ban thờ Tứ Phủ Quan Hoàng gồm hai bệ thờ. Bệ thứ nhất có kích thước cao 1,4m, rộng 0,8m, dài 1,5m; đặt tượng Tứ Phủ Quan Hoàng, Bệ dưới cao 0,8m, rộng 1,2m, dài 1,5m đặt một bát hương bằng đồng.

Ngoài các cung thờ mẫu tại khu di tích hiện nay, tại địa phận thôn Tiến Sơn I, xã Xuân Cẩm, huyện Thường Xuân, cách đền Cầm Bá Thước – Bà Chúa Thượng Ngàn 3km về phía đông còn có một ngôi đền gọi là Đền Trình.

Đền Trình: là nơi thờ Cô Ba (Cô Bơ) – một trong “Thập nhị Vuơng cô” nên còn được gọi là Đền Cô Ba. Ngoài ra, do có vị trí nhìn sang làng Thác Mạ - bên kia bờ sông Chu, nên đền còn được gọi là Đền Cô Ba – Thác Mạ.

Thập nhị Vương cô (12 cô), từ cô Cả (Cô Đệ Nhất) đến cô thứ 12 (Cô Bé), đều là các thị nữ của Thánh Mẫu. Theo tín ngưỡng thờ Mẫu thì đây là nơi đón tiếp mọi người đến trình bài trước khi vào đền chính thờ Thánh Mẫu Thượng Ngàn hành lễ.

Đền Trình nằm tại km số 6 bên bờ tả ngạn sông Chu trên đường từ trung tâm huyện lỵ Thường Xuân, theo trục lộ liên tỉnh đi đập thủy điện Cửa Đặt đến đền thờ Cầm Bá Thước và Bà Chúa Thượng Ngàn. Ngôi đền có vị trí độc đáo, nằm cheo leo bên sườn đồi dốc đứng trên bờ sông Chu, nhìn sang Bản Mạ - bản cổ có 52 hộ gia đình người Thái đen sinh sống từ hàng trăm năm nay.

Theo dân địa phương ở đây cho biết: Đền Trình trước đây quy mô nhỏ, đơn sơ. Mới đây chính quyền và nhân dân địa phương xã Xuân Cẩm đã tu sửa, tôn tạo lại, khắc phục tình trạng xuống cấp, hư hỏng của các hạng mục công trình và tránh tình trạng quá tải vào các dịp lễ hội đầu năm.

Cấu trúc đền Trình hiện tại gồm có: Cổng, Đền chính, và Am Cô.

Đền chính được xây quay mặt theo hướng Đông là nơi thờ Sơn thần thổ địa và Hội đồng Thánh quan.

Am Cô là một Am nhỏ, xây cuốn vòm, bốn góc mái uốn cong nhìn về hướng Nam, là nơi thờ Cô Ba. Ngoài ra, phía sau bên cạnh Am Cô có bệ thờ lộ thiên thờ tả hữu năm vị Ngũ Tướng Đại Thần.

Hiện tại Đền Trình là hạng mục chưa được xếp hạng di tích, thuộc quyền quản lý của chính quyền địa phương.

Như vậy, đền thờ Cầm Bá Thước và Bà chúa Thượng ngàn cùng với Đền Trình và đập Thủy điện Cửa Đặt - công trình thủy điện lớn nhất miền Bắc đã tạo thành một quần thể di tích lịch sử - văn hóa và danh lam thắng cảnh độc đáo, thu hút nhiều du khách đến thăm quan, dâng hương tại khu di tích.